Είχα την τύχη, όταν ήμουν παιδί να ζήσω σε μια ωραία, ήσυχη γειτονιά της Πάτρας, όπου κάθε Κυριακή απόγευμα -στα μέσα της δεκαετίας του ΄90- μας περίμενε ο ευφυολόγος, ετοιμόλογος και πάντα ταπεινός Καραγκιόζης για να μας ανακατέψει στην καλόκαρδη, αισιόδοξη και κάποιες φορές σκληρή ζωή του. Ανυπομονούσα για τη συνάντηση μου με το θέατρο σκιών, διεισδούσα σε κόσμους που μου επέτρεπαν να φαντάζομαι την αλήθεια των σκιών, τη μαγεία του γέλιου, τη στιγμή που ο καλλιτέχνης επικοινωνεί με τους θεατές του... Ανακάλυπτα το θέατρο. «Γιατί κάνετε παρατάσεις μόνο κάθε Κυριακή; Να κάνετε κάθε μέρα...» παραπονιόμουν στα μεγαλύτερα παιδιά της γειτονιάς που είχαν αναλάβει το ρόλο των Καραγκιοζοπαιχτών. Το καθιερωμένο ραντεβού κόστιζε μόλις 20 δρχ και συνέβαινε ακριβώς απέναντι από το σπίτι μου... Συνεχίζω να ζω σ’ αυτή τη γειτονιά -όταν έρχομαι στην Πάτρα. Το «θεατράκι» που ζωντάνευε ο παιδικός μου Καραγκιόζης έχει γκρεμιστεί. Ευτυχώς, δεν γκρεμίζονται οι αναμνήσεις-ειδικά οι παιδικές...
Ηλίας Καρελλάς
«Οι γρήγοροι ρυθμοί ζωής, η τεχνολογία, η απομάκρυνση των ανθρώπων από την παράδοση, την ιστορία και τη φύση ίσως να έχουν «αποδυναμώσει» τον Καραγκιόζη σήμερα»
Ο καραγκιοζοπαίχτης Ηλίας Καρελλάς ξεδιπλώνει τις σκέψεις και τις αναμνήσεις που έχει για τον ήρωα του θεάτρου σκιών.
Τι συμβολίζει για σένα ο Καραγκιόζης;
Είναι συνήθως άνεργος και πεινάει. Αλλάζει συνεχώς επαγγέλματα και με παντιέρα την αιώνια πείνα του, χαρίζει στο κοινό του απλόχερα γέλιο και αισιοδοξία. Είναι πανέξυπνος κι ετοιμόλογος. Είναι ένας μικρός φιλόσοφος. Είναι ο Έλληνας! Είναι ο νεοέλληνας;
Ποιος σου δίδαξε την τέχνη αυτή;
Δάσκαλος μου στην τέχνη του θεάτρου σκιών είναι ο σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης Θανάσης Σπυρόπουλος, τον οποίο βοηθούσα πάνω από 5 χρόνια πίσω από τον μπερντέ. Παράλληλα όμως γνώρισα και διδάχτηκα και από άλλους μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Μάνθος Αθηναίος, ο Ευγένιος Σπαθάρης, ο Γιάνναρος κ.ά.
Τι αναμνήσεις έχεις ως παιδί από το θέατρο των σκιών; Η πιο ισχυρή ανάμνηση που έχεις;
Οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας για παραστάσεις θεάτρου σκιών είναι από το θερινό θεατράκι του Γιώργου Χαρίδημου στην Πλάκα. Ισχυρές εικόνες η πάλη του Μεγαλέξανδρου με το φίδι, ο ήχος της σφαλιάρας και ο κόκκινος φωτισμός του μπερντέ στο έργο «ο Γκόρσας».
Τα κείμενα για την παράσταση βασίζονται στον αυτοσχεδιασμό, τη στιγμή τις παράστασής ή είναι κείμενα που έχετε καταγράψει και τα ακολουθείτε πιστά; Πώς διαμορφώνονται τα κείμενα για να ταιριάζουν με την επικαιρότητα; Μπορεί κάποιος να βρει στο εμπόριο κείμενα για παραστάσεις Καραγκιόζη;
Τα κείμενα του θεάτρου σκιών βασίζονται στην προφορική παράδοση και σε κάποια καταγεγραμμένα κείμενα. Τα κείμενα δε διαβάζονται αλλά φτιάχνονται την ώρα της παράστασης. Είναι ένα θέατρο που βασίζεται στον αυτοσχεδιασμό κι επηρεάζεται από την επικαιρότητα. Ο Καραγκιοζοπαίκτης πρέπει να ακολουθεί την εποχή και να διαμορφώνει την παράσταση ανάλογα με το κοινό του. Στο εμπόριο υπάρχουν ελάχιστα κείμενα κυρίως για παιδικές παραστάσεις, καθώς και βιβλιογραφία παλιών κλασικών παραστάσεων αρχειακού ή μουσειακού πλέον χαρακτήρα.
Στην εποχή του ΔΝΤ και της οικονομικής κρίσης, ποιος είναι ο ρόλος του Καραγκιόζη;
Ο Καραγκιόζης κάθε φορά με το δικό του καυστικό τρόπο και τη φιλοσοφική του διάθεση απέναντι στις αδικίες της κοινωνίας σχολιάζει με χιούμορ το καθετί. Έτσι, επίκαιρος όσο ποτέ στη γνωστή του φράση «θα φάμε, θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμε», συμπυκνώνει μια γλαφυρή περιγραφή για τη σημερινή κατάσταση.
Στην Αθήνα που η πολιτιστική δημιουργία είναι πολύ έντονη: παραστάσεις, συναυλίες, εκθέσεις, προβολές ταινιών. Υπάρχει χώρος για παραστάσεις Καραγκιόζη;
Μια πρόταση που στηρίζεται καλά στην παράδοση του παρελθόντος και ατενίζει το μέλλον με νέα στοιχεία, ιδέες, πείσμα και πολύ μεράκι έχει χώρο.
Αλήθεια, τι κόμμα ψηφίζει ο Καραγκιόζης; Ποιος πολιτικός είναι ο αγαπημένος του;
Κόμμα; Γιώργο Μπλατσάρα …δαγκωτό! Άλλωστε ο Καραγκιόζης αναλαμβάνει και την προεκλογική του εκστρατεία στο έργο «Οι Εκλογές». Έχει κι αυτός τα μικροπολιτικά του συμφέροντα: καμιά καρδάρα με γιαούρτι για τα κολλητήρια, φρέσκο τυρί και αρνάκι το Πάσχα από τα χέρια του υποψηφίου και θείου τους Μπαρμπαγιώργου!
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ο Καραγκιόζης βρίσκεται στην παρακμή του στην Ελλάδα και ότι έχει χάσει την αίγλη του παρελθόντος. Πώς βλέπεις το μέλλον του Καραγκιόζη στην Ελλάδα; Τι θα πρέπει να γίνει για να μείνει διαχρονικός και αναλλοίωτος στο χρόνο αυτός ο λαϊκός ήρωας;
Χρειάζεται νέες φόρμες, καινούριες παραστάσεις και κείμενα. Πρέπει ο Καραγκιόζης να τρέξει για να ακολουθήσει την εποχή μας. Για παράδειγμα στην κλασική πια παράσταση «Ο Καραγκιόζης φούρναρης», αν ακολουθήσουμε πιστά το παραδοσιακό κείμενο με δυσκολία εντοπίζουμε φράσεις, λέξεις, έννοιες, χαρακτήρες και χιούμορ που μπορεί ειδικά το παιδικό κοινό να αντιληφθεί εύκολα, όμως όταν πρωτοπαίχτηκε η παράσταση ήταν επίκαιρη για όλους. Το θέατρο, ο κινηματογράφος και όλες οι τέχνες έχουν μια πορεία εξελικτική, γιατί να μην ακολουθήσει και το θέατρο σκιών; Πρέπει όταν παίζεις να ακούς, να παίρνεις τον παλμό του κόσμου, να παίρνεις τα λόγια τους και να τα κάνεις ατάκες στη δική σου παράσταση. Δεν ψάχνω έναν Καραγκιόζη διαφορετικό, μοντέρνο κι έξω από τη φιλοσοφία του, ψάχνω τον Καραγκιόζη του 2011.
Ο κόσμος ενδιαφέρεται για τις παραστάσεις Καραγκιόζη; Τι σχόλια εισπράττεις;
Φυσικά το κοινό ενδιαφέρεται για τις παλιές παραστάσεις Καραγκιόζη. Εκτός από τα παιδιά που μαγεύονται και συμμετέχουν διαδραστικά στις παραστάσεις, ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημιουργία ενός μικρού αλλά συνειδητού κοινού ενηλίκων, που ακολουθεί τον Καραγκιόζη σε παραστάσεις ειδικά για μεγάλους σε θέατρα, μπαράκια και καφενεία, όπως γινόταν παλιά. Μέσα λοιπόν από προσπάθειες όπως ο βραδινός ακατάλληλος Καραγκιόζης, αλλά και παιδικές παραστάσεις με συνδυασμό επί σκηνής διαφορετικών μέσων δραματοποίησης (σκιές, κούκλες, ηθοποιοί, μουσικοί), δημιούργησα ένα κοινό που με ακολουθεί και με εμπιστεύεται στο καινούριο και το διαφορετικό. Το πιο συνηθισμένο σχόλιο; «Εμένα δε μου άρεσε ποτέ ο Καραγκιόζης μέσα όμως από αυτή την παράσταση τον γνώρισα και τον αγάπησα, πραγματικά δε φανταζόμουν ότι το θέατρο σκιών σήμερα θα μπορούσε να είναι έτσι…»
Βγαίνουν νέοι καραγκιοζοπαίχτες στο επάγγελμα; Τι «έλκει» ένα νέο άνθρωπο στην τέχνη αυτή;
Σήμερα βγαίνουν πολύ λίγοι νέοι καραγκιοζοπαίκτες, μιας και λείπουν πια τα μόνιμα θέατρα και πολλοί από τους παλαίμαχους καλλιτέχνες έχουν φύγει από κοντά μας, οπότε δεν υπάρχουν οι κατάλληλες συνθήκες μαθητείας. Το θέατρο σκιών είναι μια τέχνη που συνδυάζει πολλές τέχνες μαζί: θέατρο, μουσική, σκηνογραφία, σκηνοθεσία ακόμα και φωτισμό. Έτσι λοιπόν, την κάνει να μοιάζει σαν ένα μικρό one man show που πρέπει να δώσεις μόνος σου, μια ολοκληρωμένη παράσταση. Σαφώς, είναι μια πρόκληση!
Τι έχει «αποδυναμώσει» τον Καραγκιόζη σήμερα;
Αυτό που τα τελευταία χρόνια έχει «αποδυναμώσει» τον Καραγκιόζη είναι ίσως οι γρήγοροι ρυθμοί ζωής, η τεχνολογία, η απομάκρυνση των ανθρώπων από την παράδοση, την ιστορία και τη φύση. Όμως μια παράσταση Καραγκιόζη μπορεί και σήμερα να μαγέψει. Το λευκό πανί, οι λάμπες και οι χαρτονένιοι δισδιάστατοι ήρωες στα χέρια του καλού παίχτη παίρνουν ζωή, πνοή και ο θεατής για λίγη ώρα ταξιδεύει σ’ έναν άλλο κόσμο, μικρό μα τόσο όμοιο με αυτόν τον μεγάλο που ζούμε…
Το καλοκαίρι έχεις παραστάσεις; Τι ετοιμάζεις;
Φέτος το καλοκαίρι, από 12 Ιουλίου έως 10 Σεπτεμβρίου, μαζί με τη συνεργάτιδά μου Μαρία Μπαλούτσου, θα κάνουμε περιοδεία σε μεγάλες πόλεις αλλά και χωριά όλης της Ελλάδας με την καινούρια μας παράσταση «Στα ίχνη των σκιών». Μετά θα κάνουμε ένα μικρό διάλειμμα και από αρχές Οκτώβρη θα συνεχιστούν οι παραστάσεις «Στα ίχνη των σκιών» στα σχολεία, αλλά και οι επισκέψεις των μαθητών στο θέατρο στις παραστάσεις μας «Αργοναύτες» και «Ερωτόκριτος», που συνδυάζουν σκιές, κούκλες, ηθοποιούς και ζωντανή μουσική.
Ο παλιός και σπουδαίος καραγκιοζοπαίχτης ΓΙΑΝΝΑΡΟΣ θυμάται...
«Ο Καραγκιόζης είναι Αριστοφάνης»
«Σήμερα ένα 15χρόνο παιδί αντιμετωπίζει τον Καραγκιόζη ως χαζομάρα. Σίγα μήπως πάω εγώ στον Καραγκιόζη; λένε σήμερα τα παιδιά. Όμως δεν ευθύνονται γι’ αυτό τα παιδιά. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν εκμεταλλευτεί τον Καραγκιόζη για να βγάλουν χρήματα. Με 5 φιγούρες που έχουν, παριστάνουν τους καραγκιοζοπαίχτες και κοροϊδεύουν τον κόσμο. Πηγαίνουν στα σχολεία, παρουσιάζουν έργα του Καραγκιόζη και κάνουν τα παιδιά να τον σιχαίνονται . Ο Καραγκιόζης δεν έχει τη θέση που του δικαιούται σήμερα. Ο Καραγκιόζης είναι Αριστοφάνης, έχει τη δύναμη να σατιρίσει τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που ζούμε. Η τηλεόραση, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια σκότωσαν τον Καραγκιόζη. Μέχρι το 1970, ο Καραγκιόζης για τους ανθρώπους των χωριών ήταν η μοναδική ψυχαγωγία. Τους έλειπε η ψυχαγωγία και την έβρισκαν στον Καραγκιόζη... Ο κόσμος σήμερα έχει κλειστεί σήμερα μπροστά σ’ ένα χαζοκούτι. Χαζεύει πατώντας κουμπιά και αποβλακώνεται. Κατά συνέπεια δεν είναι μόνον ο Καραγκιόζης αλλά γενικότερα τα δημόσια θεάματα αντιμετωπίζουν πτώση»....
(απόσπασμα από μια παλιότερη ενδιαφέρουσα κουβέντα που είχα πραγματοποιήσει με τον Καραγκιοζοπαίχτη Γιάνναρο)
10 ενδιαφέροντα στοιχεία για την «ιστορία»Καραγκιόζη
Ξέρετε ότι...
1. Ελλάδα, Κίνα, Τουρκία, Αίγυπτος «τσακώνονται» διότι διεκδικούν τη «πατρότητα» του θεάτρου σκιών. Οι περισσότεροι μελετητές καταλήξουν ότι το θέατρο σκιών κατάγεται από την Ασία και από κει πήγε στην Ινδία και στην συνέχεια στην Ευρώπη.
2. Με τις σκιές «έπαιζαν» και οι Αρχαίοι Έλληνες στα Ελευσίνια μυστήρια. Το σημαντικότερο μέρος της τελετής ήταν «τα δεικνύμενα, δρώμενα και θεώμενα» με εναλλαγή φωτός και σκότους. Σ’ αυτήν την εναλλαγή φωτός, ο μύστης πίσω από το πανί που φωτίζεται από μέσα από λυχνάρια, εμφάνιζε σκιές ανθρώπων, θεών και τεράτων...
3. Το κινέζικο θέατρο σκιών είχε θρησκευτικό χαρακτήρα και οι φιγούρες του είναι δείγματα μεγάλης τέχνης.
4. Η πρώτη παράσταση Καραγκιόζη φημολογείται ότι έγινε στην Αίγυπτο. Εκεί είδαν οι Τούρκοι για πρώτη φορά Καραγκιόζη, το 1517 και αποφάσισαν να τον μεταφέρουν στην χώρα τους.
5. Ένας από τους γνωστούς θρύλους για το πώς δημιουργήθηκε ο Καραγκιόζης μας ταξιδεύει στην Προύσα. Σύμφωνα με το θρύλο, ο Χατζηαβάτης και ο Καραγκιόζης συμμετείχαν στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Όρχαν. O Καραγκιόζης διαρκώς έκανε αστεία και διασκέδαζε τους άλλους εργάτες με αποτέλεσμα να καθυστερούνται οι εργασίες του τζαμιού. Όταν ο σουλτάνος Όρχαν έμαθε ότι ο Καραγκιόζης ευθύνεται για την αργοπορία αυτή, διέταξε το θάνατο του Καραγκιόζη. Όλοι στεναχωρήθηκαν με τον άδικο σκοτωμό του Καραγκιόζη και ο σουλτάνος κατάλαβε την αδικία που έκανε κι αρρώστησε βαριά. Μια μέρα ο Χατζηαβάτης για να διασκεδάσει τον άρρωστο σουλτάνο έκοψε έναν χάρτινο Καραγκιόζη, τέντωσε ένα πανί που το φώτισε κι έδωσε παράσταση Καραγκιόζη. Ο σουλτάνος ευχαριστήθηκε που έδωσε άδεια στον Χατζηαβάτη να παίζει τις ιστορίες του Καραγκιόζη όπου ήθελε και έφτιαξε ένα ωραίο μνημείο στην Προύσα όπου τον ενταφίασε με μεγάλες τιμές.
6. Υπάρχει όμως και ακόμα ένας θρύλος για τον Καραγκιόζη και τοποθετείται χρονολογικά περίπου τον 18ο αιώνα. Αναφέρεται σ’ έναν Έλληνα από την Υδρα, του Γ. Μαυρομάτη. Ο Μαυρομάτης, λέγεται ότι ήλθε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε το θέατρο σκιών στα δεδομένα των Τούρκων. Έτσι, έδωσε το όνομα του στον ήρωα που δημιούργησε: Καραγκιόζ που στα τούρκικα σημαίνει μαυρομάτης. Ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, που πιθανώς έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
7. Ο τούρκικος Καραγκιόζης έβριζε πολύ και ήταν πιστεύεται ότι διέθετε ένα τεράστιο φαλλό που οι Έλληνες το άλλαξαν με το μακρύ του χέρι...
8. Η πρώτη γραπτή πληροφορία για παράσταση Καραγκιόζη στη χώρα μας υπάρχει στην τοπική εφημερίδα του Ναυπλίου « Ταχύπτερος Φήμη», το 1841. Η ίδια εφημερίδα στις 9 Φεβρουαρίου του 1852 αφιερώνει ολόκληρη στήλη για να διηγηθεί την παράσταση του «ανατολικού θεάτρου» που με το έργο «Οι γάμοι του Καραγκιόζη» διασκέδασε το κοινό, κάπου στην περιοχή της Πλάκας.
9. Ο Έλληνας Καραγκιόζης έχει ως «καταγωγή» την Πάτρα. Ο Πατρινός καραγκιοζοπαίχτης (1861-1912), ο Μίμαρος έδωσε νέα μορφή στο θέατρο σκιών: «Διώχνει» από τον Καραγκιόζη τούρκικα στοιχεία, έφτιαξε νέους ήρωες, χάρισε σατιρικό χαρακτήρα στο θέαμα μετατρέποντας το σε ελληνικό οικογενειακό θέατρο.
10. Η πιο γόνιμη περίοδος που ακμάζει το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Σκιών, είναι από το 1915 μέχρι το 1950 όπου στην περίοδο αυτή, δημιουργούνται τα περισσότερα έργα και γεννιούνται οι μεγαλύτεροι καραγκιοζοπαίχτες. Κάθε γειτονιά έχει το δικό της θέατρο σκιών που γεμίζει κάθε βράδυ από κόσμο που έχει ανάγκη να γελάσει και ψυχαγωγηθεί.
(Δημοσιεύτηκε τον Ιούλιο του 2010 στην εφημερίδα Metropolis)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου