Μουσικές, κείμενα πάσης φύσεως (από παλιά λογοτεχνικά βιβλία μέχρι ειδήσεις αντλημένες από εφημερίδες και περιοδικά), οικογενειακές φωτογραφίες, βιωμένες εμπειρίες ζωής, αλλά και ιστορικά γεγονότα, και όσα άλλα δεν βάζει ο νους αλλά η φαντασία του καλλιτέχνη, μπορούν να αποτελέσουν την αρχική ιδέα, το πρώτο υλικό, τον πυρήνα για μια devised παράσταση. Το λεγόμενο θέατρο της επινόησης βρίσκεται εμπρός σας!
«H αρχή των πάντων είναι η ιδέα. Ξεκινάς με μία δραματουργική συνθήκη γνωρίζοντας πολύ καλά τι θες να πεις, τι θες να επικοινωνήσεις. Βάζεις τους ηθοποιούς στη συνθήκη και σύμφωνα με αυτήν πορεύεσαι», λέει ο Χρήστος Θεοδωρίδης, σκηνοθέτης της παράστασης «Ως το τέλος». Όλα ξεκίνησαν στη Βρετανία τη δεκαετία του ’60, όταν πολλές ομάδες έδωσαν τέλος στην κυριαρχία του παντοδύναμου θεατρικού συγγραφέα, με άλλα λόγια τον «σκότωσαν». Έτσι, δημιούργησαν παραστάσεις χωρίς προϋπάρχον κείμενο, φτιάχνοντας ένα θέατρο που προκύπτει μέσα από αυτοσχεδιασμούς στις πρόβες. Το devised αποτελεί δημιουργία του συνόλου της ομάδας και εμπεριέχει την προσωπική κατάθεση όλων των συμμετεχόντων.
«Το ομαδικό πνεύμα και η κατανομή αρμοδιοτήτων παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο στο αποτέλεσμα της προσπάθειας. Η εμπιστοσύνη στους υπόλοιπους, στις ικανότητες και τα ταλέντα τους είναι επίσης απολύτως απαραίτητη. Και φυσικά, πολλή υπομονή και πολλή όρεξη για δουλειά», συμπληρώνει η Βάσω Καβαλιεράτου, ηθοποιός και μέλος της ομάδας abovo.
Πώς μπορεί, όμως, από το μηδέν να γεννηθεί μία παράσταση; «Το μηδέν δεν υπάρχει ποτέ. Μπορεί να μην υπάρχει το κείμενο, όπως στο συμβατικό θέατρο. Ωστόσο, ο κάθε ηθοποιός φέρει το δικό του σύμπαν, από το οποίο αντλεί ερεθίσματα, και διαθέτει τα εκφραστικά μέσα, για να τα προσεγγίσει και να διαμορφώσει το υλικό. Η διαδικασία είναι ομαδική και μέσα από συζητήσεις, έρευνα, αυτοσχεδιασμούς και workshops καταλήγουν σιγά-σιγά στην τελική μορφή της παράστασης. Η διαφορά είναι ότι στο συμβατικό θέατρο υπάρχει ο χαρακτήρας από τον συγγραφέα και εσύ καλείσαι να τον ζωντανέψεις, ενώ στο devised το χαρακτήρα τον φτιάχνεις εσύ ζωντανεύοντάς τον», εξηγεί ο Χάρης Αττώνης, που παίζει στην παράσταση ‘Rejected’.
«Το πρώτο και το σημαντικότερο είναι να καθοριστούν οι στόχοι της παράστασης», τονίζει η Βάσω και συνεχίζει: «Τι είδος θα είναι και τι θέλουμε να πούμε ως δημιουργοί. Μόλις καθοριστούν αυτά, το επόμενο βήμα είναι ο τρόπος. Ιδέες στο χαρτί και μετά και άλλες ιδέες και μετά και άλλες ιδεές. Μετά δημιουργείται ο σκελετός του έργου και αρχίζουν οι αυτοσχεδιασμοί. Και μετά η αναθεώρηση. Και μετά ξανά πρόβα. Και μετά ξανά προσαρμογή. Οσο χρειαστεί». Πώς είναι όμως να συμμετάσχεις ως ηθοποιός σε αυτή τη δημιουργία; Η Βάσω είναι ξεκάθαρη: «Είναι πραγματικά απολαυστική. Είναι ένα δικό σου δημιούργημα και των ανθρώπων με τους οποίους συνεργάστηκες. Αντιπροσωπεύει τη δική σου καλλιτεχνική ματιά, το δικό σου χιούμορ και τις ιδέες σου, που τις βλέπεις να υλοποιούνται. Ξέρεις ότι στην επιτυχία αλλά και στην αποτυχία, υπεύθυνος είσαι εσύ και η ομάδα σου. Αυτό σου δημιουργεί ένα κίνητρο. Δεν μπορείς να κατηγορήσεις κανέναν, γιατί ήσουν και εσύ εκεί όταν γινόταν».
Επινόηση διαφορετικών τρόπων
Η θεατρολόγος, ηθοποιός και σκηνοθέτις, Τζωρτζίνα Κακουδάκη, θεωρεί ότι σε παραστάσεις devised βλέπουμε σκηνικές συνθέσεις με άναρχα υλικά, τοποθετημένα περισσότερο με συνειρμική παρά λογική σειρά. «Μπορείς να κάνεις μια καθημερινή, ασήμαντη δραστηριότητα της ζωής να αποκτήσει μια θαυμάσια ποιητική διάσταση επί σκηνής. Με συναρπάζει αυτή η έκπληξη της επινόησης ενός διαφορετικού τρόπου να δεις την καθημερινότητα», λέει η Τζωρζίνα, εξηγώντας γιατί αυτό το είδος θεάτρου είναι τόσο δημοφιλές και αγαπητό. Ο Χρήστος Θεοδωρίδης θεωρεί ότι, έχοντας ξεκαθαρισμένη τη βασική ιδέα, μπορείς να ξεκινήσεις ένα ταξίδι που δεν ξέρεις πού μπορεί να σε βγάλει. «Οσο επικίνδυνο και αν είναι αυτό, αν έχεις την απαιτούμενη εγρήγορση, μπορεί να φτάσεις τελικά κάπου που να αξίζει», υποστηρίζει.
Στην Ελλάδα το devised ήρθε τα τέλη του ’90 και βρήκε πολλούς οπαδούς. Πλέον διδάσκεται στα πανεπιστημιακά τμήματα Θεατρικών Σπουδών και σε αρκετές δραματικές σχολές, ενώ διαρκώς γίνονται σεμινάρια και εργαστήρια που ερευνούν αυτό είδος. Η σκηνοθέτις και ηθοποιός Ολγα Ποζέλη πιστεύει ότι αυτό που κάνει αυτό το είδος τόσο ξεχωριστό είναι η ελευθερία και η δυνατότητα που δίνει να κινηθεί κανείς σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Πιστεύει ότι το devised μπορεί να παράγει πολύ περισσότερες δημιουργικές λύσεις από οποιαδήποτε άλλη μορφή θεάτρου, αλλά αυτό σίγουρα εξαρτάται από τη δυναμική και το δέσιμο της ομάδας. «Η ιδεολογική βάση του devised ισοδυναμεί με την έννοια της ελευθερίας», τονίζει η Ολγα, που ανεβάζει παραστάσεις devised με την ομάδα «Νοητή Γραμμή» εδώ και δέκα χρόνια. Από αυτά, τα τέσσερα τελευταία, κάνει επιπλέον τη διατριβή της πάνω στο Θέατρο της Επινόησης.
Ρωτάω την Ολγα και τον Χρήστο που σκηνοθετούν παραστάσεις αυτής της μορφής αυτή την περίοδο ποιος είναι ο ρόλος του σκηνοθέτη σε τέτοιες παραστάσεις. «Παρότι το devised είναι εξ ορισμού μια συλλογική δουλειά, δεν θα είχε ενδιαφέρον αν δεν υπήρχε ο σκηνοθέτης. Αυτός επιλέγει από την πληθώρα των αυτοσχεδιασμών και των ιδεών που έχουν πέσει στο τραπέζι τα κομμάτια εκείνα που δίνουν έναν ενιαίο στόχο και νόημα στη δουλειά», απαντάει η Ολγα. Ο Χρήστος συμπληρώνει ότι «ο ρόλος του σκηνοθέτη είναι να δίνει τις σωστές κατευθυντήριες γραμμές, για να μην χαθούν οι ηθοποιοί. Το πλαίσιο δράσης είναι τόσο μεγάλο που πρέπει να είναι πολύ πιο αυστηρός και συγκεκριμένος στις επιλογές του».
Απόλυτη ελευθερία ή απόλυτο χάος
Ο κριτικός της Guardian Μάικλ Μπίλινγκτον είχε πει ότι το θέατρο της επινόησης «είναι το απόλυτο χάος». Μπορεί λοιπόν να δημιουργηθεί χάος, όταν οι ηθοποιοί αυτοσχεδιάζουν; «Η αλήθεια είναι ότι το devised είναι μία εύκολη λύση για τις νεανικές ομάδες. Και για να μην παρεξηγηθώ, εννοώ ότι δεν έχει κανείς στα χέρια του ένα κείμενο που χρειάζεται εξ ορισμού δραματουργική επεξεργασία, δεν χρειάζεται να πληρώσει πνευματικά δικαιώματα στο συγγραφέα ο καθένας νομιμοποιείται αυτόματα ως δημιουργός devised. Όμως, η φαινομενικά δικαιολογημένη ασύνδετη παράθεση στοιχείων στερείται στο φινάλε μιας ουσιώδους γραμμής και ύφους.
Νομίζω ότι το ίδιο συμβαίνει και στην Ελλάδα στις ημέρες μας. Επειδή την τελευταία πενταετία πολλές μικρές ομάδες καταπιάστηκαν -άτεχνα- με το είδος, το κοινό, που δεν είχε τον τρόπο να επιλέξει ανάμεσα στην πληθώρα τέτοιου είδους παραστάσεων, κατέληξε να γίνεται μάρτυρας όχι και τόσο σημαντικών δουλειών, με αποτέλεσμα να χάσει την πίστη του στο είδος», λέει η Ολγα, που παίζει και σκηνοθετεί την παράσταση «Μην κρίνεις έναν άνθρωπο από την ουρά του». Ο Χρήστος δεν αντιμετωπίζει την άποψη του Μπίλινγκτον ως αρνητική. «Το χάος είναι και πολύ απελευθερωτικό ταυτόχρονα. Βέβαια, έχουμε καταλήξει οτιδήποτε δεν μπορούμε να κατατάξουμε κάπου να το αποκαλούμε devised. Είναι λίγο η σωσίβια λέμβος των κριτικών. Το θέμα είναι ποιο είναι το αποτέλεσμα. Και αν καταφέρνει να συγκινήσει αυτόν που το βλέπει».
Ο Παύλος Εμμανουηλίδης, ηθοποιός και μέλος της ομάδας ΕΧ ΑΝΙΜΟ, δίνει τη δική του ερμηνεία για την αποφυγή του χάους. «Το να συμμετάσχεις σε μια τέτοια παράσταση είναι σαν να προχωράς με δεμένα μάτια. Ποτέ δεν είσαι σίγουρος πού πηγαίνεις, ποτέ δεν ξέρεις αν ο δρόμος που διάλεξες θα σε οδηγήσει κάπου. Αλλά αυτή είναι και η δυσκολία. Η μόνη ασφαλής λύση είναι η εμπιστοσύνη των μελών μιας ομάδας».
Και από το χάος πάμε στην ακριβώς αντίθετη άποψη. Πολλοί πιστεύουν ότι το θέατρο της επινόησης μπορεί να αποτελέσει το μέλλον του θεάτρου, καθώς καταπιάνεται με θέματα που μας αφορούν και η αμεσότητά του σπάει τον τοίχο ανάμεσα σε θεατή και ηθοποιό. Η Τζωρτζίνα Κακουδάκη, που από το 2000 έχει συμμετάσχει σε 14 παραστάσεις devised και τώρα συμμετέχει στην παράσταση «Από την Αρχή…» με την ομάδα Επτά, πιστεύει ότι το θέατρο της επινόησης δεν μπορεί να είναι το μέλλον του θεάτρου. «Είναι μια φυσική συνέχεια των θεωριών του θεάτρου. Χρειάζεται να έχεις υποκείμενο και υπερστόχο, όπως έλεγε ο Στανισλάφσκι, να αποκτήσεις μια απόσταση από το θέμα σου, όπως έλεγε ο Μπρεχτ, να δημιουργήσεις μηδενικές συνθήκες για να εκφράσεις μέσα από το τίποτα τα πάντα, όπως έλεγε ο Γκροτόφσκι, να απελευθερωθείς από τον κλισέ τρόπο, να μιλήσεις για τα βιωμένα πράγματα ή τις αισθήσεις των πραγμάτων, όπως έλεγε η Πίνα Μπάους. Το devised είναι το παρόν του θεάτρου, αλλά και αυτό κατά περίπτωση».
Για το τέλος, κρατάω τα λόγια του Χάρη: «Είναι ένα αστείρευτο είδος και ταυτόχρονα προκλητικό. Το devised δεν είναι περιορισμός, μα αφορμή για δημιουργία. Και όποιος έχει όρεξη για δημιουργία δεν μπορεί παρά να γοητευτεί».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου